પુત્રીનો પત્ર, પિતાના નામે

ચંદ્રકાંત બક્ષી, પપ્પાના ગમતા લેખક અને ગુજરાતી સાહિત્યનું એવું ઘરખમ નામ કે તેમના અવસાનનો અવકાશ હજુ ગુજરાતી સાહિત્યમાં પુરાયો નથી. અરે ! એ જગ્યા તો શું તેની આસપાસ પણ ફરકી શકે તેવા લેખકનું સ્થાન પણ હજુ ખાલી છે.

આ લેખક અને મુઠી ઉંચા ગુજરાતીની પુત્રી એટલે રીવા બક્ષી. હવે મોરના ઇંડાને થોડા ચિતરવા પડે એ કહેવતને સાર્થક કરતા હોય તેમ રીવા બક્ષીએ બક્ષીબાબુને ઉદ્દેશીને  'થેંક યુ પપ્પા' નામના પુસ્તકમાં એક પત્ર લખ્યો હતો.  જેમાં શબ્દો દ્વારા એક દીકરીએ તેના પિતાને શ્રદ્ધાંજલિ આપી છે.


ડૅડી : એક સર્વનામ – રીવા બક્ષી

હું રીવા બક્ષી…
રીવા ચંદ્રકાન્ત બક્ષી !
મારા નામ પાછળ નામને અને એ નામના વજનને હું ફીલ કરી શકું છું. પ્રેમ કરું છું.
એ નામ મારા લોહીમાંના રક્તકણની જેમ મારા અસ્તિત્વ માટે જવાબદાર છે.
‘ડૅડી’…. ખરેખર કેટલો મોટો શબ્દ હોય છે ! બોલતાં બોલતાં શ્વાસ ભરાઈ આવે એટલો મોટો કદાચ !
‘ડૅડી’ શબ્દ નથી… એ છે શબ્દનો અર્થ… ‘ડૅડી’ between the lines નો અર્થ છે.
શું હોય છે આ ‘ડૅડી’ શબ્દ ? એવું કયું વજન હોય છે, જે જિંદગી આખી તમને, તમારા સમગ્ર being ને એક અનોખો અર્થ આપ્યા કરે છે, સતત?

સાવ નાનપણમાં મારા વાળમાંથી રેશમી રિબીનો ખોલી, એક પછી એક હેરપીન કાઢી, વાળ છુટ્ટા કરી, માથામાં ધીરે ધીરે હાથ ફેરવતા મને જાતે બનાવી ચઢાવીને પરીઓની વાર્તા કહેતા ડૅડીને હું પૂછતી કે ‘પરીને ચશ્માં હોય છે ?’ અને ડૅડી પરીને ચશ્માં પહેરાવી દેતા, કારણકે મમ્મી પણ ચશ્માં પહેરતી ! અને એ પછી એમની લખેલી વાર્તાઓ, નવલકથાઓનાં ચૅપ્ટર્સ રોજ રાતે મેં સાંભળ્યા છે…. આજે હું પણ મારા ડૅડીની જેમ પાંચ-છ ભાષાઓ જાણું છું – એનો સંપૂર્ણ યશ એમને છે. એમણે મને શીખવ્યું ભાષાને પ્રેમ કરતાં… ડૅડી મારું ઘડતર છે ! જો કે ડૅડી અને ચંદ્રકાન્ત બક્ષી એમ બે સાવ જુદી વ્યક્તિઓ પણ મેં જોઈ છે. ડૅડી… એક Perfectionist …… એક ક્રિયેટીવ સોલ્જર !

….. ડૅડી, આજે જિંદગી ખુશનુમા બની ચુકી છે ત્યારે આપણે સાથે જ છીએ ને ? મમ્મી ભલે શરીર સ્વરૂપે હાજર નથી, પણ હું તો તમને બંનેને સાથે જ જોઉં છું…. કારણકે જીવનનાં તમામ સુખદુખ આપણે આપણા ત્રણ માણસોના નાના ટાઈટ પરિવારમાં સાથે સાથે ભોગવ્યાં છે… માણ્યાં છે !

47 વર્ષમાં લગ્નજીવનમાં તમે અને મમ્મી તો સતત સાથે જ રહ્યાં – હંમેશા, સુવર્ણમુદ્રાની બે બાજુઓની જેમ. યાદ છે, મમ્મી હંમેશા મને કહેતી કે તું હંમેશા તારા ડૅડીને જ સપોર્ટ કરે છે ! પણ કદાચ એ જાણતી જ હશે કે છેવટે તો હું ડૅડીથ્રુ એને જ સપોર્ટ કરું છું ! ખરું ને ડૅડી ?

મને કોઈ તો કહી બતાવે કે વૃક્ષ સાચું કે એનું મુળ સાચું ?
બસ ! મારા માટે મારું વૃક્ષ અને મુળ એ મારાં ડૅડી અને મમ્મી છે…. એકબીજાનાં પર્યાય !

…..પરિવાર માટે જવાબદારી, દોસ્તો માટે વફાદારી અને ખુદ માટે ખુદ્દારી ! ડૅડીને મેં ડમ્બેલ્સ અને બારબેલ્સ લઈને આદમકદ આયના સામે વ્યાયામ કરતા જોયા છે…. એમના શરીરસૌષ્ઠવ પ્રત્યેની મર્દાના જીદ્દને જોઈ છે, અને એવી જ મર્દાના કલમ પર ન્યોચ્છાવર થતી આખી પેઢીને પણ જોઈ છે. ડૅડીનો આવો તેજતર્રાર મીજાજ જીન્સમાં કેટલો અનાયાસ વણાઈ ગયો છે કે, બિલકુલ એમની માફક, હું પણ તકલીફના સમયે મારું શ્રેષ્ઠત્તમ પ્રદાન કરું છું ! ડૅડી હંમેશા કહે કે : never escap from the crisis… face it and today I operate my best during the crisis. ડૅડીએ કહેલું, ‘જીવન જેવી મોંધી મીરાતને આપણે બક્ષીઓ સલામતી જેવી સસ્તી ચીજ માટે ગીરવે ન મૂકી શકીએ.’ ડૅડી શીખવે છે – Live dangerously !

મારાં દાદીમા અને માંના મૃત્યુ સિવાય ડૅડીની આંખો ભીની થતાં મેં કદી નથી જોઈ, પણ એમની લાગણી સદાય લીલીછમ. વૃક્ષના થડની કઠોર દેખાતી છાલ પણ એનાં મૂળિયાંને કારણે અંદરથી તો ભીની જ રહેતી હશે ને ! ડૅડી આપણું વૃક્ષત્વ અને તેની ભીનાશ હોય છે. અને ડૅડી અંગત મિત્ર પણ હોય છે.

ગોવાની હોટલમાં પહેલીવાર બીયર એમની સાથે પીધો છે… એમની સાથે કલક્ત્તાની રેસમાં પહેલીવાર ગઈ છું… એટલાન્ટીક સીટીના કેસીનોમાં જુગાર રમી છું – જ્યાં હું જીતતી હતી અને ડૅડી હારતા રહ્યા હતા…. લંડનના સોહોમાં, પેરીસના પીગલમાં, ન્યુયોર્કની ફોર્ટી સેકન્ડ સ્ટ્રીટમાં અમે સાથે પૈદલ ફર્યાં છીએ…. ફાધર અને ડૉટર – ટુગેધર !

ડૅડીએ દુનિયા ખોલી આપી છે, મારા માટે, અને તે છતાં એ જ ડૅડીએ મને શીખવ્યું છે, દુનિયામાં ડૅડી અને મમ્મી સિવાયના પણ માણસો છે અને દુનિયા સારા અને ખરાબ બધા જ પ્રકારના માણસોની બનેલી છે. એમણે મને ચૉપ્સ્ટીકથી ચાઈનીઝ ખાતાં શીખવ્યું….. ટાઈની નોટ બાંધતાં શીખવ્યું… બીયર અને વાઈનનો ફરક સમજાવ્યો… વર્લ્ડ લીટરેચરની સૈર કરાવતાં વાંચન રોપ્યું… ક્રાઈસીસના સમયમાં કરેજની મહાનતા સમજાવી…. ક્યારેય તુટી ન શકવાની જીદ્દનાં બીજ વાવ્યાં… ગુજરાતથી દુર રહીને પણ ઈઝરાયલના જ્યુઝની જેમ ગુજરાતને પ્રેમ કરતાં શીખવ્યું…. ઈમાનદારી અને ખુદ્દારીના પાઠ શીખવ્યા…. પૈસો ફેંકતા શીખવ્યું અને દિલદારીને ગળે લગાવતાં શીખવ્યું.

હા –
‘ડૅડી’ એ શબ્દ છે જેણે મને કહ્યું કે,
‘સરસ સંગીન જીવવું… એનાથી વધીને કોઈ કલા નથી, કોઈ સાહિત્ય નથી !’
કલા એ ફકત પરર્ફોર્મ કરવાની વસ્તુ નથી….
એને જીવી પણ શકાય…
આવું વજન હોય છે.. ‘ડૅડી’ શબ્દનું !
આ ચંદ્રકાન્ત બક્ષી છે…
મારા ‘ડૅડી’…
નામ નહીં – પણ સર્વનામ !

(સૌજન્ય : રીવા બક્ષી, રીડ ગુજરાતી.કોમ)

કેવો લાગ્યો આ પત્ર...??? આપના પ્રતિભાવની હું રાહ જોઇશ...

- તમારી જિત્વા

પપ્પા પરીઓને ચશ્મા હોય ?

ચંદ્રકાંત બક્ષી ગુજરાતી સાહિત્યમાં આ વ્યકિત માટે "સિર્ફ નામ હી કાફી હૈ...." એક એવું નામ જે ઓળખાણનું મોહતાજ નથી. બક્ષીબાબુએ એક પુસ્તકમાં તેમની દિકરી રીવા વીશે આ આર્ટીકલ લખ્યો હતો. જેમાં બક્ષી સાહેબે રીવાના બાળપણથી લઇને યુવાની સુધીની વાત માંડીને કરી છે.

રીવા – ચન્દ્રકાન્ત બક્ષી

રીવાના બાલ્યકાળનાં એ વર્ષો સ્મૃતિપટ પર તાદશ્ય છે. બાળકને ત્રણ-ચાર-પાંચ-છ વર્ષનું થતું જોવું, એની સાથે જીવવું, જીવનને બાળકની આંખે સમજવું એક અભૂતપૂર્વ અનુભવ હતો. મોટા થવું સહેલું છે, પ્રયત્ન વિના પણ સમયના વહનની સાથે માણસ મોટો થતો જાય છે, પણ નાના થતા જવું, નાના થઈ જવું એક આયાસ માગી લે છે. એકસાથે આટલાં બધાં વર્ષોની બાદબાકી, ધુમ્મસ છંટાવાની સાથે નદીનો સર્પાકાર પટ, એક પૂરો મૈદાની ઈલાકો, દૂરનું ગામ, નાનાં મકાનોમાંથી ઊડતા જુદા જુદા ધુમાડાઓ, તડકાનું ખૂલવું, નદીનું આકાશી ચમકવું, એક બિખરાવનું ઝૂલીઝૂલી જવું, રીવાનો બાલ્યકાળ એ વર્ષો છે મારે માટે….. અતીતનો એક લૅન્ડસ્કેપ.

અને એક દિવસ મેં એને એક જ થપ્પડ મારી હતી જોરથી, એ ટાઈ અને યુનિફોર્મ પહેરીને, બૅગ લઈને, પાણીની બૉટલ લઈને તૈયાર થઈ હતી અને એને સ્કૂલે જવું ન હતું. કારણ કે મારે અડધી રજા હતી અને હું ઘેર હતો. અને આ રીતે એક સપ્તાહ પહેલાં પણ એ સ્કૂલે ગઈ ન હતી. અને એ થપ્પડની એને કલ્પના જ ન હતી. ડૅડી મારી શકે, એના નાના સુંવાળા ગાલ પર મારો વજનદાર હાથ પડી જાય… બધું જ ઊડી ગયું, પાણીની બૉટલ, બૅગ, એ એટલી બધી ચમકી ગઈ કે રડી પણ શકી નહિ. એ દિવસ હું જિંદગીભર ભૂલી નહિ શકું. બકુલાએ એને સંભાળી લીધી પણ એ દિવસે એની નાની આંખોમાં હું ગુનેગાર હતો. બપોરે સ્ટોર પર ગયો. સાંજે વહેલો આવી ગયો, મારી ભૂલ માટે, પ્રાયશ્ચિત માટે, માફી માગવા માટે. પણ મારી સાથે કંઈ ન હતું. એ આખો દિવસ હું બેચેન થઈ ગયો. બધા જ ખરાબ વિચારો આવી ગયા. બચ્ચાંને આંખ પર, મગજ પર કંઈક અસર થઈ જશે તો ? આટલા નાના ચાર વર્ષના નિરીહ બાળકને પણ મારે મારવું પડે છે ? નાની નાની બેબીઓને મારનારા પાપાઓ મને સૌથી ક્રૂર અને બર્બર માણસો લાગ્યા છે. બસ, એ એક અપવાદ સિવાય મારો હાથ ક્યારેય એના પર ઊપડ્યો નથી. બાળકની આંખોમાં પિતા ઈશ્વરથી મોટો હોય છે…….

દરેકને નાનપણના એ દિવસો યાદ રહી જાય છે જે દિવસોમાં પિતાની આંગળી પકડીને ફર્યા હતા, મજા કરી હતી. મજાનું બીજું નામ છે : યાદ. રીવાની સાથે સ્મૃતિઓનો એક સમુદ્ર વહી રહ્યો છે – એનો આગલો દાંત હાલતો હતો, એનાં સૅંડલ નાનાં પડી ગયાં હતાં, એના વાળની પોની બાંધી શકાતી હતી, એને દરવાજાનો નૉબ ખોલતાં આવડી ગયો હતો, એ પોતાની મેળે ફ્રોક કાઢી શકતી હતી, એને નવો નાઈટ સૂટ પહેરવાને લીધે ઊંઘ આવતી ન હતી, એને ઍર-લેટરમાં મેં પેન્સિલની લીટીઓ દોરી આપી હતી કે જેથી એ સીધા અક્ષરો લખી શકે, ઈંડાની પાસે બે કબૂતરો જોઈને એણે કહ્યું : ‘ઈંડાનાં ડૅડી અને મમ્મી આવી ગયાં !’ અને એ દિવસો જ્યારે પ્લેન ન્યૂયોર્કના જ્યોર્જ એફ. કેનેડી ઍરપૉર્ટથી લંડન આવવા ઊડ્યું ત્યારે નીચે ઝળહળતો પ્રકાશ બતાવવા માટે એણે મારી આંખો ખોલાવી હતી : ‘ડૅડી, જુઓ !’ અને જ્યારે કેલેથી પૅરિસ જતી બસમાં ફ્રેંચ પુલિસમૅન અમારો પાસપોર્ટ લઈને ચાલ્યો ગયો અને બસ ઊપડી ત્યારે એણે મને પર્સ આપીને કહ્યું હતું : ‘આપણા પાસપોર્ટ ? ઊભા રહો, મને ડ્રાઈવરને કહેવા દો !……’ અને એ પાસપોર્ટ લઈ આવી હતી. અને પ્લેનમાં લૅંડિંગ વખતે હું અસ્વસ્થ થઈ ગયો ત્યારે, મારી પીઠ પર હાથ ફેરવીને ડિસ્પોઝલ બૅગ ખોલીને, ઍર-હૉસ્ટેસ પાસે કોકનાં કેન મંગાવીને એણે કહ્યું હતું : ‘ડૅડી ! રિલેક્સ….! કંઈ થાય છે તમને ?’
નાની હતી ત્યારે એ પૂછતી : ‘રાતે બત્તીઓ બંધ થાય પછી માછલીઓ સૂઈ જાય ?’
હવે એ સમજે છે. એક રાતે બત્તીઓ બંધ થશે. ડૅડી પણ સૂઈ જશે.

એનું એક આખું નાનપણ હું એની સાથે જીવ્યો છું અને મને ખૂબ જ સકુન મળ્યો છે. પોતાના જ સંતાન માટે જેને પ્રેમ નથી, પોતાના જ સંતાન માટે જેની પાસે સમય નથી એવા લોકો માટે મને આદર નથી. અને એવા લોકોમાં ગાંધીજી પણ આવી જાય છે. એક પિતા અને પતિ તરીકે મારી દષ્ટિએ ગાંધીજી તદ્દન નિષ્ફળ મનુષ્ય હતા. જે પિતા એના બાળકનાં રમકડાંઓ સાથે રમી શક્યો નથી, સાંજે એની સાથે ફરી શક્યો નથી, રાત્રે લાઈટોના રોમાંચમાં એની સાથે ખુશીમાં તરબોળ થઈ શક્યો નથી, ઘેર પાછાં ફરતાં એને માટે કંઈ લાવી શક્યો નથી એ ક્યા પ્રકારનો પિતા છે ! સંતાનનો પ્રેમ પણ દરેક પિતાના કિસ્મતમાં હોતો નથી.

સર્કસ, ઝૂ, ફેસ (ક્રિસમસ સમયે અને શિયાળામાં કલકત્તામાં થતી રમતો અને રોશનીનો મેળો), નદીકિનારો… રીવાને લઈને હું ખૂબ ફર્યો છું. કલકત્તાનું ચિડિયાખાનું કે ઝૂ ભારતનું શ્રેષ્ઠ છે. ઝૂના દરવાજામાં કૅન્ડી-ફલોસ લઈને ખાતાં ખાતાં રીવા પૂછતી;
‘ઝૂમાં કાગડો હોય ?’
‘ના બેટા, ઝૂમાં કાગડો ન હોય.’
ઝૂમાં એક કાળું હંસ હતું જે પાસે આવીને ચાંચ ખોલીને ગુલાબી જીભ થરથરાવતું ઊભું રહી જતું હતું. વાંદરો પગ લંબાવીને, પગથી મગફળી લઈને, ફોલીને ખાઈ જતો હતો. શરીર પર રુવાંટીવાળું હાથીનું એક બચ્ચું હતું. બિલ્લીના બચ્ચાને આંગળી અડાડીને એ હાથ ખેંચી લેતી હતી. ઝૂમાં સફેદ વાઘ જોવાની લાઈન બહુ મોટી હતી, એને ખભા પર બેસાડીને લાઈનમાં ઊભો રહ્યો હતો.
‘તને પાંજરામાં વ્હાઈટ ટાઈગર દેખાય છે ?’
‘હા….! મોટ્ટો છે….!’ એ મારી સામે જોયા વિના જ જવાબ આપતી.

હું વાર્તાઓ બનાવી બનાવીને કહ્યા કરતો, લગભગ રોજ રાત્રે ! એક બંદર ઝૂમાંથી ભાગી ગયો. પછી હોટેલમાં ગયો, આઈસ્ક્રીમ ખાવા.
‘કયો આઈસ્ક્રીમ, ડેડી ?’
‘વેનીલા !….’
‘નહીં, સ્ટ્રૉબેરી !…’
‘હા બેટા, સ્ટ્રૉબેરી !….’
‘નહિ નહિ, ટુટી-ફ્રૂટી !…’
‘હા… ટુટી-ફ્રૂટી !…’ વાર્તાઓ રોજ ખૂલતી જતી હતી…. ખૂબ બરફ પડ્યો. એક બતકનું બચ્ચું હતું. રસ્તો ભૂલી ગયું. બચ્ચું સફેદ. નદી સફેદ. પાણી સફેદ. ઝાડ સફેદ…
‘પછી ડૅડી ?’
‘બતકની મમ્મી જ ન દેખાય !’
રીવા કહેતી : ‘ડૅડી ! એવી વાર્તા નહિ કરવાની…..!’
‘અચ્છા, હવે તારે પોએટ્રી ગાવાની…’ અને એ એનાં પ્રિય જોડકણાંઓમાંથી બે ચાર ગાતી…. :
ડીપ ડીપ ડીપ
માય બ્લ્યૂ શીપ
સેઈલિંગ ઈન ધ વૉટર
લાઈક અ કપ ઈન સોસ
ડીપ ડીપ ડીપ….

અને એ બધું જ યાદ છે, ઘડિયાળ પહેરાવી હતી, કાનમાં કટકટ સંભળાવ્યું હતું, ટાઈમ-પીસનું ઍલાર્મ વગાડ્યું હતું, રંગીન છત્રી ખોલીને ઘર ઘર રમાડ્યું હતું, નંબરો શીખવ્યા હતા. રંગોનાં નામ કહ્યાં હતાં. આઈસ સંદેશ અને ખસનું શરબત અને કુલફી. એક વાર હું એને નદીકિનારે આઉટ્રામઘાટ પર ફ્લોટિંગ બફે નામની તરતી હોટલમાં આઈસ્ક્રીમ ખાવા લઈ ગયો હતો. એક લૉંચ આવી, જેટીને ધક્કો લાગ્યો, ફલોટિંગ-બફે હાલી, રીવાનો આઈસ્ક્રીમ એના ફ્રૉક પર પડી ગયો. લાકડાનાં પગથિયાં નદીના પાણીમાં ઊતરતાં હતાં ત્યાં બેસીને અમે મગફળી ખાતાં હતાં. શિયાળાના લગભગ દર રવિવારે હું એને સવારના તડકામાં વિક્ટોરિયા મેમોરિયલ લઈ જતો. એ હંમેશાં ઘાસ છોડીને કાંકરીઓના ગ્રૅવલ-માર્ગ પર નીચું જોઈને ચાલતી કારણ કે ચાલવાનો અવાજ થતો હતો ! હું એની સાથે સહેલા અંગ્રેજીમાં થોડું થોડું બોલતો કે જેથી એ શીખી શકે. હું પીઠ પાછળ હાથ રાખીને ચાલતો એટલે એ પણ પીઠ પાછળ હાથ રાખીને ચાલતી. એને બેંચ પર ઊભી રાખીને હું ફોટા પાડતો, અને એને બેંચ પરથી ઊતરતાં આવડતું ન હતું. પહેલી વાર ચશ્માં લાવ્યા હતા અને એક ફુગ્ગો લાવ્યો હતો અને પહેલે જ દિવસે ઘરમાં પહેલી જ મિનિટોમાં ફુગ્ગાને બદલે એણે ચશ્માં ઉડાવી દીધાં હતાં….. ફોટામાં પાણી જોઈને એણે કહ્યું હતું : ‘ડૅડી ! સંભળાતું નથી ! પાણી હાલે છે :’…… અને 1965ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ વખતે બ્લૅક-આઉટ થતો ત્યારે એ કહેતી : ‘ડૅડી ! સંભળાતું નથી !’

સુખ કે સુખનો થાક કે સુખના થાકનો ગર્વ…. કોઈ જ વસ્તુની સમજ ન હતી. એ દિવસો હતા ગર્વ વિનાના, ઈર્ષ્યા વિનાના. નાની રીવા એક જોડકણું ગાતી જે મને બહુ ગમતું :
ચબી ચિક્સ
ડિમ્પલ્ડ ચીન
કર્લી હેર
વેટી ફેર
આઈઝ આર બ્લ્યૂ
લવલી ટુ
મમ્મીઝ પેટ
ઈઝ ધેટ યૂ ?….. અને એ બાજુમાં સૂઈ જતી ત્યારે અંધારામાં હું વિચાર કરતો રહેતો કે હું બદમાશ જીવન જીવ્યો છું. ઈચ્છું છું કે મારો જમાઈ સારો માણસ હોય, મારા જેવો ન હોય કમથી કમ…!

- તમારી જિત્વા